Automatisering: vloek of zegen?

Ik sprak over de computer als vloek of verslaving (de zuigkracht van de computer). Ik sprak over de computer als zegen of bevrijding (een instrument op ons pad naar Zelfkennis). Nu kunnen we vervolgens de vraag stellen of automatisering zelf wellicht enigerlei schoonheid in zich herbergt.

Schoonheid is een vitaal aspect achter de schepping. Het grote belang van schoonheid en de ware rol van kunst ligt in het loskomen uit de kleingeestige gedachtenprocessen. De overvloedige hoeveelheid kunst, aanwezig in de gebouwen van 's lands grootste informaticabureau Cap Volmac en de zorgvuldig gekozen illustraties van schilderkunst in de 'annual reports' van Cap Gemini Sogeti, hebben tot doel te her-inneren. Juist bij een beroep als automatiseerder, waarbij de mechaniciteit op de loer ligt, is het uitermate belangrijk om te her-inneren en zich niet te verliezen in kleinzielige flauwekul.

Voor het begrip 'schoonheid' grijpen we terug naar de dialoog tussen Socrates en Diotima[30] over de vraag: Wat is schoonheid? Hierin worden de verschillende uitingsvormen van schoonheid als fysieke schoonheid, subtiele of mentale schoonheid en causale schoonheid14) behandeld, evenals de daarachter liggende schoonheid zelve. Schoonheid is immers niet alleen aan de buitenkant; naar binnen toe is het nog veel rijker. Redelijke mensen brengen alle gebeurtenissen en handelingen terug naar de innerlijke bron, naar het Zelf, het zuivere geweten. Zo brengen zij alle handelingen onder het gezag van maat, en leven ze een gezond en gewetensvol leven15).

Wat het begrip schoonheid betreft toont de automatisering grote verwantschap met de wiskunde. Geautomatiseerde oplossingen zijn geordend. De consequente ordening kan een zekere schoonheid vertonen vanwege het 'altijd' van de consequentie. Een gevoel van maat en ritme. Het genot dat een mathematisch ingestelde geest beleeft aan een harmonieuze formule c.q. formulering, is dezelfde vreugde die de ware informaticus beleeft aan een goed en degelijk stuk programmatuur. Welke doorgewinterde informaticus kent niet zo af en toe dat gevoel van bewondering wanneer hij bij een formulering of oplossing denkt: zo zou ik het ook willen kunnen.

Schoonheid in het functioneel en technisch ontwerp betekent in feite: vrij van gerommel dan wel kleinzielige verfraaiingen16). Een ontwerp hoort geordend, strak, evenwichtig en natuurlijk in elkaar te zitten tegen de achtergrond van een degelijk fundament. Veel functioneel ontwerprapporten zijn òf 'lek' (incompleet, inconsistent) òf onleesbaar (intellectualistisch). De volgende ramp is een mooi functioneel ontwerp dat gemaakt is na een onvolledige informatie-analyse. Door de stroom van veranderingen en uitbreidingen, één mijner collega's noemt dat het 'erkerbouwfenomeen', krijgen we alsnog een kind met een waterhoofd. U kent, bij u in de buurt, ook wel zo'n mooi statig woonhuis, dat qua functionaliteit niet meer voldoet aan de hedendaagse bewoning. Er worden dan zoveel dakkapellen, erkers en eventueel andere uitwassen aangeplakt, dat de oorspronkelijke architectonische harmonie geheel is overwoekerd. Schoonheid heeft immers alles te maken met 'maat', een van de vier belangrijkste Platonische deugden17).

Het feit dat maat een belangrijke rol speelt bij het beleven van schoonheid van automatiseringsoplossingen is de reden dat een opdrachtgever, als hij het even kan betalen, een maatwerkoplossing laat prevaleren boven een oplossing met een standaardpakket. Maatwerk geeft harmonie, geeft dat wat nodig is.

Doordat vroeger (en soms nu nog steeds) grote hoeveelheden documentatie met de hand werden geschreven, kreeg het proces van systeemontwikkeling een duf en saai imago. Het werd een mechanisch proces dat ontaardde in een papieren sleur, een monnikenwerk, zodat het niet verwonderlijk zal zijn dat het resultaat ook vaak duf en saai was. Immers, sleur leidt automatisch tot verlies van schoonheid. Hier brengt de automatisering van de automatisering verlichting.

Sleur in het gebruik van een informatiesysteem is wellicht nog erger dan de sleur tijdens het ontwikkelproces. Deze sleur leidt in toenemende mate tot de alomtegenwoordige slordigheid, 'sleurdigheid' dus! Deze sleur veroorzaakt de luiheid van de geest, waardoor de rede buiten werking wordt gesteld. Dit is al aan de gang sinds de uitvinding van het schrift, zoals reeds vermeld. In het begin gaven we de schuld aan de computer als we weer een slordigheid hadden begaan; tegenwoordig hoor ik dit excuus nauwelijks meer. Zou dit komen doordat we tot het inzicht zijn geraakt dat wij, gebruikers, de schuldigen zijn? Of is dit een gewennings- dan wel mentaal afstompingsproces? Sleur bij het gebruik van informatietechnologie leidt tot verlies van schoonheid van onze werkzaamheden, waardoor de vreugde verdwijnt. Dezelfde vreugde die nodig is om ons te bevrijden van de band met het fysieke.

Bij een toekomstige poging om een raamwerk achter de kwaliteitsattributen van het duo Delen en Rijsenbrij ([10] en [16]) te formuleren, dient het begrip 'schoonheid' een belangrijke rol te spelen. Voorts verdient het aanbeveling geavanceerd onderzoek naar schoonheid in het functioneel ontwerp te verrichten.

Ware schoonheid is een absoluut begrip volgens Plato. Dat wil zeggen dat door elke rustige geest, een geest die niet wordt opgejaagd door hebzucht, angst, vooroordeel etc. dezelfde schoonheid wordt herkend. Schoonheid wordt weerspiegeld in objecten en in de waarnemer die de schoonheid door de objecten ontvangt. Als er geen schoonheid zou zijn binnenin de waarnemer, zou hij geen schoonheid buiten zichzelf kunnen vinden. Alleen al het feit dat schoonheid gezien wordt, bewijst dat er reeds schoonheid in het wezen van de waarnemer aanwezig is. Daarom geeft schoonheid de kracht door de verslaving heen te breken en kan het ons tot inzicht terugbrengen. Het kan ons helpen met behulp van de automatisering uit de sleur los te komen, zonder in de sleur van de automatisering te vallen. U weet wel: 'van de regen in de drup'.

De vraag 'automatisering: een zegen?' zou dus kunnen worden geconcretiseerd door de vragen:

(1) herbergt het proces van automatisering schoonheid, schept het vreugde?18)

(2) vertoont het resultaat van de automatisering schoonheid?

(3) straalt het proces dat wordt ondersteund door de automatisering schoonheid uit? behoudt het zijn glans?

Als het antwoord positief is, weet u zeker dat u bezig bent uit de sleur te stappen, wellicht met een schoon stuk informatietechnologie dat nodig is voor uw situatie.