Automatisering: vloek of zegen?

Waar gaat dit naar toe? Een vraag die bijna net zo oud is als de mensheid. Gevleugeld is de tweeduizend jaar oude vertwijfeling: Quo vadis? Het antwoord kan niet anders zijn dan: 'Naar het Begin'. Het Begin waarmee deze verhandeling begonnen is. Immers, alle processen in de schepping zijn onderdeel van een eeuwigdurende kringloop: grote cirkels en kleine cirkels. Het is een kwestie van uitademen en inademen. Dit geldt trouwens ook voor de schepping zelf.

Het proces van 'automatiseren' kan worden gezien als een uitademing. Het is het mechaniseren van (bedrijfs)processen door ze in de computer op te bergen; in feite in de totale geautomatiseerde informatievoorziening. De (bedrijfs)processen worden als het ware in de fysieke wereld gegrift. Vroeger deden we dat ter verhoging van de efficiëntie; tegenwoordig doen we het om de (beschrijving van de) werking van het bedrijf vast te leggen. Deze feitenkennis over het bedrijf - die ligt opgeslagen in wat vaklieden aanduiden met de technische infrastructuur, de gegevensinfrastructuur en de informatiesystemen - kan weer worden gebruikt om het bedrijf te vernieuwen, te herscheppen, aan te passen aan nieuwe produkt/markt-combinaties.

Dit proces - dat ook wel wordt aangeduid met 'informatiseren' - is in feite de inademing. Het is het benutten van de mogelijkheden die voortvloeien uit dat wat over het bedrijf is opgeslagen, eventueel met nieuwe technologische instrumenten, om te komen tot hogere effectiviteit. Dit kan weer aanleiding geven tot nieuwe/vernieuwde (bedrijfs)processen die in veel gevallen niet mogelijk zijn zonder geautomatiseerde ondersteuning. Een kleine cirkel in een eeuwigdurend spel.

De schepping is een spel waarin wij uitgenodigd zijn mee te spelen. Zolang wij ons houden aan de spelregels rijst er ware vreugde op (katholieken noemen dat zaligheid). Dit is ook het enige doel van die schepping. Computers en geautomatiseerde oplossingen zijn, in dit fysieke tijdperk, een onderdeel van het spel in de schepping geworden. Dit speelgoed dat wij, op het fysieke vlak, hebben uitgevonden, zal ons ware vreugde schenken zolang wij niet in de ban van dat eigengemaakte speelgoed komen.

Tot zover klinkt het allemaal eenvoudig, zult u wellicht denken. Maar de werkelijkheid moet eenvoudig zijn. De ware statuur van de mens behoeft geen apparaten met welke soort van gemechaniseerde intelligentie dan ook. Doch in de toestand van grote onwetendheid omtrent haar ware aard, kan de mensheid de automatisering als hulpmiddel gebruiken om stap voor stap de ketenen van onwetendheid op te lossen.

De eerste stap daarbij is, te beseffen dat door al onze conditioneringen wij opgesloten zitten in een gemechaniseerde, geautomatiseerde gevangenis. In plaats van de klank te horen in de situatie, leggen we de schepping vast in procedures, welker procesgang wordt ondersteund door computers. Deze eerste stap van het onderkennen van de werkelijke toestand waarin wij verkeren, is zeer moeilijk. Velen onder ons denken dat wij in een opgaande evolutie zitten. Immers na het cultiveren van de gewassen, het temmen van de dieren, het mechaniseren van lichamelijke arbeid en het ondersteunen van onze geheugenprocessen zijn wij nu bezig onze redeneerprocessen te automatiseren. Op het gebied van kunstmatige intelligentie worden grote vorderingen geboekt. Als dat geen evolutie is, wat dan wel? Men realiseert zich echter onvoldoende dat parallel aan deze zogenaamde evolutiegang wij bezig zijn de geest steeds zwaarder te programmeren of conditioneren, zo u wilt. Een proces van degeneratie tot het mechanisch uitvoeren van emotieloze logica.

De technologie heeft ons in een nieuwe fase gebracht, waarin optische mogelijkheden de communicatie hebben verrijkt, waarin de uitwisseling van simpele gegevens is opgewaardeerd tot de uitwisseling van levensechte beschrijvingen van de werkelijkheid (multi-mediale toepassingen). In de schepping afgedwaald tot deze complexe wanorde, staan wij nu op een tweesprong. Gebruiken we informatietechnologie om terug te keren tot ons ware Zelf, of stappen wij in een nog grotere verslaving aan apparatuur? Een verslaving die uiteindelijk zal leiden tot dienstbaarheid aan apparatuur in plaats van te genieten van het spel van de schepping. En verslaving is gemakkelijker dan herinnering!

Gelukkig biedt de informatisering zelf reeds de eerste lichtpuntjes. Een van de vigerende modewoorden in de automatiseringswereld luidt BPR, ofwel 'Business Process Redesign'. Eenvoudig vertaald: het op een meer natuurlijke wijze ordenen van bedrijfsprocessen. Eindelijk ontwaakt het besef dat we eerst moeten werken aan complexiteitsreductie en pas daarna aan de ondersteunende informatisering. Ik hoop dat het volgende modewoord SPR zal zijn, ofwel 'Society Process Redesign'. Onze maatschappij is aan zoveel banden gelegd door een overcomplexe wet- en regelgeving, dat dit alleen nog maar kan worden uitgevoerd met een verregaande automatisering.

Niet alleen uit het oogpunt van automatiseerbaarheid, doch ook met het oog op ruimte voor menselijke ontwikkeling, zou het goed zijn aan complexiteitsreductie te doen in het reilen en zeilen van onze samenleving. De automatiseerders onder ons kan ik geruststellen met de opmerking dat een dergelijk migratie- of conversietraject ook de nodige geautomatiseerde ondersteuning zal behoeven. Er blijft voorlopig dus werk genoeg!

Bij het terugkeren naar een meer natuurlijke orde der dingen is het sleutelwoord 'maat'17). Maat of matigheid is een van de centrale concepten bij Plato; het komt uitvoerig aan de orde in de wetten en in de staat. Maat of zelfbeheersing is een belangrijke factor bij de systeemontwikkeling. Ook bij de toepassing van de informatietechnologie is maat van essentieel belang. Een belangrijke oorzaak van de chaos, mede veroorzaakt door informatietechnologie is, dat in dit vakgebied de beheersing van de maat volledig schijnt te zijn ondergesneeuwd.

De drie grootste bedreigingen voor de juiste maat bij informatietechnologie zijn: geldhebzucht (winstbejag met korte-termijn-succesjes), kennishebzucht en machthebzucht. Door de grote financiële impact van informatietechnologie zorgt de geldhebzucht ervoor dat dit nog jonge vakgebied zich niet evenwichtig kan ontwikkelen. De kennishebzucht verleidt ons tot het creëren van databases waarin wij allerlei vaak irrelevante gegevens proppen die nog voor de handel worden aangeboden ook. De machthebzucht ten slotte, doet ons de computer gebruiken als betrouwbare dienaar om mee te heersen. Verder heb ik het gevoel dat een evenwichtige ontwikkeling van het vakgebied der automatisering mede stagneert door de wurgende greep van de reclamemakers. Elke vinding (4GL, case tools, objectoriëntatie, etc.) wordt verkocht als beter en sneller, nog voordat de desbetreffende vinding tot ware wasdom is gekomen. Dit onderscheidt dit vakgebied van oudere, meer gevestigde disciplines zoals die der technische ingenieurs.

Waar gaat dit naar toe? Zoals de Grieken zeiden: het smalle pad naar boven of de brede weg naar beneden? En zoals u weet, naar beneden gaat vanzelf, naar boven vereist een bewuste inspanning. Het is aan de informatici om in de beoefening van hun vak de juiste maat te vinden. De juiste maat in het aanbod, dus ook de juiste maat in de systeemontwikkeling. Maat in gebruik houdt het geweten paraat.